Намрын тухай хамгийн “Гоё”-ууд

Би намарт дуртай. Намар гэхээр л үрчийж хуучирсан сэтгүүлийн булан дээр танихгүй хүний үлдээгээд явсан утасны дугаар шиг, үхэл бол гэрэл гэж навчин дээр бичээд л, бичээд л хэдэн арван удаа бичээд л байдаг миний гар шиг, тэгээд бүх навчисаа салхинд хийсэхийг нь хараад л сэтгэл нэг их цэлэмчихдэг цаг хугацаа бүр шиг, миний хаа ч юм мартаад хоцорсон бүхий л сацраг гэрлүүд шиг минь санагддаг юм. Гэлээ гэхдээ намар надад юм бүхэн мөнхийн биш гэдгийг, сайн сайхан ч, муу муухай ч гэсэн хэзээ нэгтээ заавал төгсдөг гэдгийг сануулдаг болохоор замын хажууд хөглөрөн хийсэх түүний “ширхэг” бүрт, түүнтэй холбоотой бүтээл бүхэнд би дуртай.

“Autumn Leaves” буюу "Les feuilles mortes" дуу

Хөгжмийн зохиолч: Жозеф Косма

Цонхыг минь тогшин улаан, шаргал навчис эргэлдэх ахуйд...

....Хонгор минь чамайгаа би хэмжээлшгүй их санаж байна...

хэмээн Жонни Мерсер “Намрын навчис” дууны англи хувилбарыг бичжээ. 1950-иад онд Голдсен гэгч хөгжмийн продюсер эрд энэхүү франц дуу маш их таалагдсан учир Мерсерт англи хувилбарыг нь бичих санал тавьсан байна. Мерсер ч үүнийг зөвшөөрсөн авч хэсэгтээ үүнийг мартчихсан байлаа. Голдсен түүнд “Би чамайг хоёр сар хүлээсэн, тэгээд ахиад л гурван долоо хоног боллоо одоог хүртэл дууны үг алга гэхэд Мерсер би баасан гарагт Нью Йорк руу явангаа галт тэргэнд үүнийг биччихээд чам руу явуулна аа. Харин чи намайг галт тэрэгний буудал руу хүргээд өгөөрэй” гэжээ. Тэр өдөр нь Голдсен цагаасаа хоцорч очсон бөгөөд Мерсер би чамайг хүлээх зуураа дууны үгийг биччихлээ гээд түүний машинд өнөөх шүлгээ  уншиж өгч. Тэгтэл үүнийг сонсоод Голдсены нүдэнд шууд л нулимс цийлэгнэсэн гэдэг.  Тухайн үедээ энэ дуу зургаан долоо хоног хит боардаас буугаагүй бөгөөд үүнээс хойш маш олон дуучид өөр, өөрсдийн хувилбараар дуулсан билээ. Миний хувьд “Eric Clapton”-ы дуулсан хувилбараар сонсох илүү дуртай.

Уг бүтээлийг анх унгар хэлт Францын хөгжмийн зохиолч Жозеф Косма аяыг бичиж, үгийг яруу найрагч Жак Превера "Les feuilles mortes" буюу намрын навчис нэртэйгээр туурвин үлдээжээ. Энэ дуу бол бүхэлдээ санаж гансарсан гунигт хайрын тухай дуу бөгөөд Франц хувилбар нь илүү хүнд, илүү шаналант хайрыг өгүүлсэн байдаг бол англи шүлэг нь арай хөнгөн, илүү зөөлөн байдаг аж.

Жак Преверагийн

Умардын салхи эл хуль навчисыг

Уймрам гансрах сэтгэлийн минь шөнө рүү зөөнө

 Хар л даа хайрт энхрий минь

Би юуг ч мартаагүй

Хайрын тухай дуулдаг байсан чиний дууг хүртэл ...

хэмээн шүлэглэсэн нь мартагдашгүй мөрүүдийн тоонд зүй ёсоор тооцогдсоор иржээ.  

Autumn Leaves- John Everett Millais

Мөн л  “Намрын навчис” хэмээх энэхүү бүтээлийг 1855-1856 оны хооронд Английн нэрт зураач Жон Эверетт Милле зуржээ. Цэцэрлэгт дөрвөн охин навчис түүх ба түүдэг гал асааж, галын дөл харагдахгүй боловч овоолсон навчис дундаас утаа уугиж буй нь харагдана.  Миллегийн сод бүтээлүүдийн нэгд тооцогддог тус зурагт шашны нөлөө буйг зургийн өнгө болоод охидын өмссөн хувцас болон дэг жаягтай дүрсэлсэн байгааагаар илэрхийлсэн гэж үздэг байна.

Dead Poets Society (1989) дэлгэцийн бүтээл

Питер Уирын найруулсан “Dead Poets Society” хэмээх энэхүү кино хамгийн гоё намрын дүрслэлтэй киноны нэгд зүй ёсоор багтдаг. Уг киноны үйл явдал 1950-иад оны Их Британид өрнөдөг бөгөөд гол дүрийн нэгэн ичимхий ганцаардмал хүү болох Тодд Андерсон эцэг эхийнхээ шаардлагаар хөвгүүдийн сургуульд элсэж буйгаар кино эхлэнэ. Тус сургуульд англи хэлний шинэ багш ирэх ба тэрээр бусад багш нараас хичээл заах тэс өөр арга барилтай нэгэн байлаа. Анхны хичээл дээрээ л шүгэлдэн орж ирээд, сурах бичгийнх нь оршилыг хөвгүүдээр уруулж уламжлалт заах аргыг эвдэн, сурагчдаа хэрхэн эрх чөлөөгөө илэрхийлэх вэ гэдэгт сургаж эхлэнэ. Тэрээр хичээл дээрээ хүүхдүүдээр чанга дуугаар шүлэг уншуулж, яруу найраг бичүүлэн, бичиж ирээгүйг нь тэр дор нь зохиолгон уншуулдаг байв. Ширээн дээр гарч шүлэг уншихыг нь ч зөвшөөрдөг байжээ. Энэ нь хөвгүүдийг өөртөө итгэлтэй болгож байсан төдийгүй тухайн хичээлд улам ихээр татагдахад хүргэдэг байлаа. Нэгэн өдөр хөвгүүд “Dead poets society” гэх бүлгэмд багшийгаа байсныг мэдээд түүнийг энэ тухайгаа ярьж өгөхийг хүсдэг. Үүний дараагаар тэд өөрсдийн “Dead poets society”-г байгуулан оройн цагаар сургуулийн захиргаанаас нууцаар ойд цуглах болов. Тэдний цуглаан ээлж дарааллан болж, яруу найраг уншиж тамхи сорцгоох гэх мэтээр өрнөнө. Гэвч тэдний бүлгэм сургуулийн захиргаанд баригдаж үйл явдал орвонгоороо эргэдэг. Иймээс Кийтинг багшийг хөвгүүдэд буруу үлгэр дуурайлал үзүүлсэн хэмээн ажлаас нь халж, гол дүрийн Тодд Андерсон хүү өөрийн хүсэл мөрөөдлөөс урвахгүйн төлөө амиа хорлоно. Мөн Кийтинг багш анхны өдрөөсөө л сурагчдаасаа  “Oh Captain, my Captain” гэж Уолт Уитмений шүлэг дээрх шигээр дуудуулахыг хүсдэг бөгөөд харин хөвгүүд сүүлийн удаа багштайгаа салах ёс хийхдээ ширээн дээрээ гарч зогсоод “Oh Captain, my Captain” гэж өргөмжлөн дууддаг.

Би ирж яваа юм - Барнангийн Доржпалам /яруу найраг/

Намрын тухай үй олон сайхан шүлэг бий ч гэлээ яруу найрагч Барнангийн Доржпалам агсны анхны шүлгийн түүвэр болох “Би морьтой хүн” түүвэрт байдаг “Би ирж яваа юм” шүлэг миний хувьд энэ намар хамгийн их сэтгэл догдлуулсан шүлэг байлаа.

Дуниартсан намрын хонгор өдрийг нартай нь сартай нь

Дурсгал болгон бие, биедээ солилцож бид саллаа, би явлаа

Дурлалын хоёр багана бараа бараагаа харалцсаар

Дундаа сэтгэлийн зэл татан холдлоо би явлаа

Холдож явсан энэ л мөчөөсөө эхлэн

Хонгор минь би чамдаа очиж яваа юм би ирж яваа юм чам руу

Хойтон болтол бидэн хоёрын хооронд сунайх замаас

Хорж байгаа юм энэ чинь би ирж яваа юм чам руу

Өдий ч байна даа гэж чиний минь тоолсон хоногоос

Өнөөдрийг би хасч яваа юм би ирж яваа юм шүү чамдаа

Өгсөж давах тусам өөдөөс ургаж босоод байдаг

Өчнөөн уулсын нэгийг давж яваа юм, би ирж яваа юм, чам руу!

 Э.Бүжинлхам

ХҮН ОНЬСОГО – ГҮН БОДОЛ

нийтлэлч:  Б.Гэрэлмаа

“Би энэ ертөнцөд юу авчирсан бэ? гэж үү? Би энэ талаар бодоход өөрийгөө дэндүү балчирдана  гэж бодож байна. Агуу суут хүмүүс л энэ ертөнцөд шинэ зүйл авчирдаг. Би бол энгийн нэгэн уран бүтээлч”

Даши Намдаков

2012 оны 04 дүгээр сарын 14-ний бямба гариг. Их Британи улсын нийслэл Лондон хотын Уэст Энд дүүргийн төвд байрлах Маарбэл Арч талбайд Их эзэн Чингис хааны бясалгаж буй дүр бүхий хүрэл хөшөө сүндэрлэв. Суурь нь 3 метр өндөр, морины туурайнаас дуулганы орой хүртэл 5 метр өндөр, 2.7 тонн бүхий энэ баримал Дэлхийн дахиныг гайхуулсан урлагийн томоохон бүтээл болжээ.

Дэлхийг шуугиулсан энэ хөшөөгОХУ-ын Буриад улсын уран бүтээлч Даши Намдаков Чингис хааны мэндэлсний 850 жилийн ойд зориулан урласан боловч Лондон хотын иргэд тийм ч таатай хүлээж авсангүй. Харин Лондон хотын иргэдийн дургүйцэлтэй нүүр тулсан гурван жилийн дараа Их эзэн Чингис хааны хөшөө эх орондоо ирлээ гэсэн шуугиан Монголчуудын дунд “хөвөх болов”.  Чих тавьбал, Ажнай группын Ерөнхийлөгч Д.Бат-Эрдэнэ энэ хүрэл хөшөөг “Halcyon”галлерейгаас эх оронд нь авч ирэхийн тулд хоёр сая ам.доллар зарцуулсан гэх. Үнэхээр ч үнэний ортой. Учир нь 2013 оны зун Монгол удамтай урлаач маань Ажнай группын Ерөнхийлөгчийн урилгаар Монгол наадам үзэхээр зочилсон байхад бид цөөн хэдэн асуулт асууж амжсан юм.

1.      УДГАНТАЙ УУЛЗАЖ ДАХИН “ТӨРӨВ”

Хойд нас, үхлийн дараах амьдрал болоод  урд насны тухай төсөөлөл, Бурхан багшийн тэг бүхий дүрслэл, удам дамжсан уран дарханы багаж хэрэгслийн дэргэд өссөн Буриад хөвүүн 15 насандаа хүнд өвчин туссан нь түүний “энэ” амьдралын сүүлийн өдрүүд байсан юм.

Д.Н:Манай гэр бүл их шүтлэгтэй хүмүүс байсан. Буддын шашин шүтдэг тийм л рчинд би өсч торнисон. Миний аав Буддын шашны уран зураг зурж, шашны холбогдолтой уран баримал хийдэг байсан юм. Нэг үгээр хэлэхэд манай удмынхан бүгд бурхны шашинтай хүмүүс л дээ. Харин 15 настайдаа би хүндээр өвдсөн, долоон жил өвдсөн. Амь нас хутганы ирэн дээр байсан, хэд хэдэн ч удаа үхлийн ирмэгг дээр очиж байлаа. Тэгээд нэг удаа удам дамжсан удгатай уулзсан юм. Гайхалтай нь удган ганцхан засал хийгээд л би маргааш нь цоо эрүүл хүн болоод босч ирсэн Удгантай уулзсан уулзалт миний ертөнцийг үзэх үзэл, ухамсрыг бүхэлд нь өөрчилсөн. Энэ үеэс л бөө мөргөлийн ёс гэж юу вэ? гэж сонирхон, уран бүтээлдээ тусгаж эхэлсэн.

Намдаков ийнхүү дахин төржээ. Энэ үеэс л түүний амьдрал Буддын шашин болоод бөө мөргөлийн аль алинтай нь нэвт сүлэлдсэншигээ уран бүтээлд нь ч мөн бурхны шашны дэг, бөө мөргөлийн ёсон шүтэлцсэн гойд бүтээлүүд үзэгдэх болсон гэдэг. Буриад улсын Байгаль нуурын дэргэдэх Укурик нэртэй буйдхан тосгонд төрсөн түүний бүтээлүүдийн чинадад сүсэг бишрэлийн энэ гал асаж, удам дамжсан их ур, авъяас хадгалагдаж байхад дэлхий дахин түүний барималуудын шинэ формыг анхааралтай ажиглаж байлаа.

            Д.Н: Би эртний дархан удмын угсаа залгамжлагч хүн. Миний өвөг дээдсүүд дархан хүмүүс байсан. Сав суулга, гоёл чимэглэлээс эхлээд Буддын шашны эд зүйл хийдэг хүмүүс байлаа. Тиймээс л өвөг дээдсийнхээ хийж бүтээж ирсэн тэр л бүтээлүүдээс санаа сэдэл авч хийдэг юм.

2.      ДАШИЙН “ДОМГИЙН ФОРМ”

Чингис хааны хөшөө бодит байдлаас хэт зөрсөн, хэтрүүлэг ихтэйн дээр доромж утга бүхий гэсэн шүүмжлэлүүд ар араасаа цуварч байлаа. Эрэмгий омголон хүлгээ унаж, гараа хоёр тийш дэлгэн, нүдээ хагас анисанбайдалтай Чингис хаан араатан амьтдын сүр хүчийг товойлгон урласан алтан чимэг бүхий нарийн хийцтэй, дундаж эртний Монгол дайчны хуяг өмсгөл агсан, гэзэг юугаа хоёр салаа сүлжсэн байдалтай. Ерөнхий төрх нь бясалгагч, их сэтгэгч эсвэл бөө гэж хэлэмгүй “нууцлаг” ажээ.

Н.Д: Чингис хааны хөшөө босгосны улмаас бага зэрэг дургүйцсэн яриа үүсэх нь үүссэн. Шуугиан гэхээсээ илүү зөв буруу аль нь болох талаар олон нийт хэлэлцэж байсан гэх үү дээ. Ер нь аль ч оронд аливаа нөхцөл байдлыг ашиглан нэр төр олох гэж хөөцөлдөгсөд мундахгүй. Яахав, намайг Чингисийн хөшөө босгох гэж байгаа сургаар асуудлыг дэвэргэж, шуугиан үүсгэе гэж бодлоготойгоор хөдлөсөн. Ингээд л “Яагаад ёслол хүндэтгэлийн цэцэрлэгт, Олимп гэж нүсэр том үйл явдал болох гэж байхад Чингисийн хөшөөг байгуулах болов” гээд л асуудал үүсгэн хэвлэлүүдээр ярих болсон. Чингисийн хөшөөний талаар асуудал хөндсөн нь зөвхөн тэр улс төрчийн өөрийнх нь л PR байсан. Харин эцсийн дүнд би л хожсон болж таарсан шүү. Манай Чингис хааны хөшөөг дэлхий нийтэд таниулж чадсан. Энэ шуугианы ачаар л хүмүүс сонирхож, дэлхий даяар мэддэг боллоо шүү дээ гэж баяр хүргэх хүн ч олон байсан. Дэлхийн хэвлэл мэдээллээр ч гарч, хүмүүс ч мэддэг болсон. Лондонд хөшөө барих гэж төлөвлөж байхад л үүний эсрэг олон хүн шүүмжилж л байлаа. Олон ч саад бэрхшээл гарч байсан. Гэхдээ бид зорилго тавьсан, зорилгодоо хүрсэн. Энэ үедээ бид “Бидэнд зорилгоо биелүүлэх хүч өгөөч” гэж бурхан тэнгэртээ мөргөж байлаа. Ингээд л эцсийн дүнд бид чадсан. Чингис хааны хөшөөг барина гэж амласан. Түүндээ ч хүрсэн.

Дашийн бүтээлүүдэд нэгэн шинэ форм ажиглагддаг нь домгийн шинж. Эвдэлт хувьсал зэргийг нэг хэмд байрлуулан логик утгын хойноос хөөцөлдөөгүй нь түүний шинэ форм.Хэтэрхий бодит, хэтэрхий дуураймал дүр дүрслэлээс тэр татгалзсан. Харин түүний тархинд хадгалагдаж ирсэн удамшлын мэдээллүүд, түүний итгэл сүсгээр амилсан ер бусын ертөнцийн төрхийг тэр дэлгэсэн юм.

Д.Н: Үнэндээ хүн бүр л хайрцаглагдсан, ямар нэг зүйлээр хязгаарлагдсан байдаг шүү дээ. Урлаг ч ялгаагүй. Ямар ч алдартай зураг бай, Ван гог зэрэг ямар ч суут хүмүүсийн бүтээл, хичнээн сайхан уран зураг байсан ч гэлээ жаазаар хүрээлэгдсэн байдаг. Энэ хүрээнээс гарч, өөрийгөө бүрэн чөлөөтэйгөөр мэдрэх нь уран бүтээлч бүрийн хүсэл. Би бусад бүх зураачдын адил чөлөөтэй хүн байж, хүрээ хязгаараас чөлөөлөгдөн, өөрийн доторх хувь хүн, дотоод “би” гэсэн мөн чанараа дээд зэргээр илэрхийлэхийн тулд тэмцэж л явна. Ямар ч хайрцаг, хязгааргүйгээр мэдэрмээр байдаг.

Үзэгчид, хүлээн авагчдын сэтгэхүй “хайрцаглагдсан”. Тэд шинэ формыг хүлээн авах бэлтгэлгүй, урлагийн боловсролгүй тул дундад зууны үеийн реалист хэв шинжээсээ салаагүй. Тиймдээ ч логик сэтгэлгээнд баригдмал. Дэлхийн алдарт Пабло Пикассогийн кубизм, Салвидор Далигийн сурреализм зэрэг нь бодит байдлыг бус харин бодит байдлын нуугдмал шинжийг гаргаж тавьснаараа “гайхалтай” гэгддэг бизээ.

3.      ДАШ – ӨМНӨХ ШУУГИАН – ИВЭЭГЧ САХИУС

Нэр: Даши Намдаков

Төрсөн он: 1967 он

Төрсөн газар: ОХУ-ын Буриад улс, Укурик тосгон

Төгссөн сургууль: Красноярскийн Дүрслэх урлагийн дээд сургууль/1988-1992/

Анхны үзэсгэлэн: Эрхүү хот /2000 он/

Даш Укурик тосгоноос гарч Буриадын нийслэл Улаан-Үд хотод нэрт уран бүтээлч Г.Васильевын урланд ажиллаж уран бүтээлийн замналаа эхлэсэн гэдэг. Сургуулиа төгссөнөөс найман жилийн дараа гаргасан түүний анхны үзэсгэлэн Дашын алдрын замналын эхлэл болсон гэж урлаг судлаачид тэмдэглэдэг. Үүнээс дахин найман жилийн дараа ДашТатарстаны нийслэл Казань хотод “Ивээгч сахиус” нэртэй хөшөөгөө сүндэрлүүллээ. “Ивээгч сахиус” хөшөө мөн л гайхам их амжилт дагуулсан шигээ, мөн тийм хэмжээний эсэргүүцэлтэй учирсан байдаг.

Д.Н: Энэ бүхэн тун сонирхолтой түүхээс эхлэлтэй л дээ.Би Татарстанд томоохон хэмжээний үзэсгэлэн гаргасан юм. Тэр үеэр Татарстаны анхны ерөнхийлөгч Шаймиев Минтимер Шарипович миний “Ивээгч сахиус” бүтээлийг хараад 12 метрийн өндөртэй баримал болгон Татаруудын эртний нийслэл болох Булгарт босгох санал тавьсан. Энэ бол Татаруудын маш эртний хот л доо. Исламын соёл үүсэхээс ч өмнө байсан хот. Шарипович энэ барималыг босгосноор дургүйцэх хүмүүс  гарна гэж сануулж байсан л даа. Гэхдээ арай ч тийм их хүмүүс дургүйцлээ илэрхийлж, эсэргүүцнэ гэж бодоогүй. Ямартай ч тухайн үед бид хоёр тохиролцож, би барималаа хийж эхэлсэн. Баримал хийгдэж байх үед Татарсанд шүүмжлэл, дургүйцсэн хүмүүсийн яриа газар авч байсан. Булгар хэмээх ариун газарт баримлыг байрлуулахыг шүтлэгтэй хүмүүс ихээхэн эсэргүүцсэн. Исламын шашинд ганцхан ивээгч сахиус байдаг гэж дүргүйцсэн. Ганц бурхан нь Мухамед. Тиймээс өөр ямар ч сахиус бурхан байх ёсгүй гэж эсэргүүцсэн хэрэг. Би тэднийг ингэтлээ их дүргүйцснийг сайн ойлгож байна. Гэхдээ нөгөө талаас бол эртний нийслэл Булгар хот Исламын соёлоос ч өмнө байсан, энэ хот бол хүмүүсийг тэнгэр шүтлэгтэй байхад л үүссэн хот юм шүү дээ. Гэхдээ одоо энэ нийслэл Исламын шашинт улс болсон учраас хүмүүс дургүйцсэн. Би хүмүүсийн сүсэг бишрэлийг хүндэлсэн, шашныг нь доромжлохыг хүсээгүй. Ямар ч гэсэн энэ дуулиан шуугиан намдаж хүмүүс ойлголцох байх аа. Бид баримлаа Булгарт биш ч Казанийн өөр нэг газар байрлуулна гэдэгтээ итгэлтэй байна.

Дашийн уран бүтээлийн сэдвүүд анхандаа сүр бүхий Буриад баатар, үлгэр домгийн гэмээр дүрүүд байлаа. Гэхдээ тун удалгүй түүний бүтээлүүдэд “Талын нефертити”, “Заан”, “Турлиах” зэрэг сэдвүүд орж ирсэн нь түүний уран бүтээлийн бас нэгэн шинэ хуудас нээгдсэний илрэл билээ. Буриад үндэстэний соёл уламжлалыг Европын дэг сургуультай хослуулсан түүний урлалуудад зөвхөн монюменталь урлагаар зогсохгүй, гоёл чимэглэлийн нарийн хийц бүхий структур, графикын ажлууд, уран баримал, жижиг хэмжээний пластик баримлууд бий.Ан амьтан, жигүүртэн шувууд, шавьж, хүнжүүлсэн амьтдыг мөнөөх шинэ формоор бүтээснээрээ орчин үеийн урлагт өөрийн гэсэн хувь нэмрээ оруулж, хүн төрөлхтөн гэгч нь байгалийн нэгээхэн хэсэг гэдгийг сануулсан цогц концепцыг дэлгэсээр байна.

Д.Н: Би нэг баримал бүтээхийн тулд хэдэн мянган, бүр сая ч юм уу? маш их хөдөлгөөнийг гараараа хийдэг. Ялангуяа сүүлийн үед би монюменталь баримал их хийх болсон. Тиймдээ ч их ядарч байгаа. Гар нуруу өвддөг, завсарлага авч амрах хэрэгтэй болдог болсон. Цөөн үгээр хэлэхэд миний ажил чинь хүнд хүчир биеийн хүчний ажил шүү дээ.

4. ДАШ БАС ТҮҮНИЙ УДАМ

Укурик тосгоны бяцхан хүү өнөөдөр гэргий, үр хүүхдүүд, ач зээгийнхээ хамтаар аж төрж байна.  Удамт удганы гар дээр дахин амилсан хүүг өнөөдөр “дэлхий” танина. Удам дамжсан их авъяасынх нь шим ертөнцийн өнцөг булан бүрт бий.  Тэр яг л “оньсого” шиг нууцлаг, өөр ертөнцийх. Гэхдээ мэдээж тэр “хүн”.

Д.Н: Би Буриадын Укурик гэдэг тосгонд төрсөн. Тосгоны өөр нэг нэр нь Соронзон. Унасан газарт минь тийм сорон ч юм уу байгалийн нөөц байсан болоод л эцэг өвгөд маань тэгж нэрлэсэн байх. Ямартай ч үнэхээр л соронзон мэт татах хүчтэй. Тэнд өсч төрсөн хүмүүс бүгд л эргэж очдог. Хаана ч хэдэн ч жил ажиллаж амьдарсан төрсөн нутагтаа л эргээд очдог. Би гурван хүүхэдтэй, хэзээ нэгэн цагт тэдний авъяас илэрнэ гэдэгт итгэлтэй байдаг. Гэхдээ заавал урлагийн авъяас байх албагүй шүү. Ямар ч салбарт байж болно. Урлаг, тэр дундаа зураач гэдэг бол нэг их амар хялбар ажил биш. Чи тэргүүлэгч байж чадахгүй л бол чамайг хэн ч анзаарахгүй. Ийм ажлыг хүүхдүүд маань хийгээсэй гэж бодохггүй л байна. Харин би эхнэртэйгээ  бага залуудаа л танилцсан. Гэрлэсэн хойноо хоёулаа оюутан болж байлаа. Эхнэртэй болчихсон хойноо л их сургуульд орсон гэсэн үг. Эхнэр минь ухаалаг эмэгтэй байдаг юм. Хэрэв түүнээс өөр хүн байсан бол би өдий зэрэгтэй явахгүй байсан. Тэр хүн л намайг зоригжуулж, би өөрийн хүчинд итгэх урмыг өгсөн. Миний мэргэжил мэдээж сайхан мэргэжил л дээ. Гэхдээ маш хүнд. Үзэсгэлэн гаргаад л, сонин хэвлэл зурагтаар ярилцлага өгөөд нэр мандаад л, ер нь бол гаднаас нь харахад сайхан юм шиг харагдах байх л даа. Яг бодит байдал дээр амар хялбар зүйл гэж үгүй.

Бүтээл бүр нь бүтээлчийнхээ туулсын замын түүх болж, бүтээлч нь бүтээлдээ дотоод ертөнцөө уусган урладаг мөнөөх Урлаг гэгч нь өөрөө урлаачдынхаа ертөнц гэлтэй. Тэд юуг сэтгэлдээ буулгаж, юуг төсөөлөн, юуг амилуулж, хөдөлгөж, хүрэлцэж, ярилцдаг нь “оньсого”. Тэд өөрсдөө “ХҮН ОНЬСОГО”.

                                                                                                                        

Муза үхсэн

Б.Гэрэлмаа

Ницще нэг өдөр гэрээсээ гараад “Бурхан үхчихэж” гэж хэлжээ. Бурхантай байсан үеийн ертөнцөд хүн бурханд л таалагдахын тулд амьдарч байлаа.

Эстетикийн гурван гол төлөөлөгчдийн нэг И.Кант “Critique of Judgement”номондоо: “Гоо сайхан гэдэг хувь хүний үнэлэмж биш, түүнд дүрэм журам бий, дуртай хүн нь муухай эсвэл сайн гэхгүй” гэжээ.Дуртай хүн нь “сайхан”, “муухай”-г ялгаад, шүүгээд эхэлвэл бусдын “сайхан”-ыг уландаа гишгэж байгаа хэрэг болно. Нэгэнт бид аналитик байдлаар шүүлт хийвэл, шүүгчийн туулж өнгөрүүлсэн амьдрал, амьдралд нь юу тохиолдож тэр юунд дургүй болов, харин юунд сэтгэл нь хөдөлдөг болов? яагаад уйлдаг болчихов, юунаас айдаг юм? гээд олон дурсамжуудад нь шүүгдэнэ гэсэн үг. Нэг ёсондоо шүүгч өөрөө ч мэдэлгүй, өөрийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн шүүлт хийдэг.Гэтэл урлаг олонд хамаатай болохоос ганц шүүгчид биш.

Тиймээс л Монголын урлагт мэргэжлийн “кртиткчид”-ийн баг байх ёстой. Энэ нь Монголын урлаг бас л энэ хэдэн хүний тархинд багтана гэсэн үг биш. Критикчид нь онолчид байх ёстой, онолчид  деаликтик хийх хэрэгтэй. Деаликтик нь тодорхой нэг ойлголт нөгөөтэй зөрчилдөх үед түүнээс шинээр гарч ирэх нэгдсэн нэг ойлголтыг аргументлах, хуучнаасаа салах, шинийг эрэлхийлэх, шийдэлд хүрэх явц юм.

Гэтэл өнөөдөр Монголын урлагийг хэн шүүж байгаа юм бэ? Монголд мэргэжлийн критикч бий юу? гэвэл, байж магадгүй л юм.Тэд хаана байгаа юм бэ? Критикчид өөрсдөө уран бүтээлч байж, бусдын бүтээлийг шүүх нь утгатай юу?Шүүж байгаа бүтээлээ өөрийнхөө бүтээлээс илүүд үнэлэх үү? тэгвэл, бүтээл хийхийн хэрэг юу? эсвэл бусдын бүтээлийг өөрийнхөөсөө дор үнэлэх үү? тэгвэл,“маргаангүй” таны ашиг сонирхол энд нөлөөлсөн. И.Кант нэгэнтээ “Мэдрэмж бол сэтгэгдэлийн сонголтууд” гэдгийг баталжээ. Тэгэхээр л,гадаадын критикч ирж шүүлээ ч та хажууд нь өөрийнхөө бүтээлийн талаар байтугай, өөрийн амьдралын талаар бусдаасаа илүү ярьж, цагийг хамт өнгөрөөх эрхгүй. Учир нь тэр үед, тэр газарт тэгш эрх “булшлагдана”.

Нээрэн, өнөөдөр Монголын урлагийг хэн шүүж байгаа юм бэ? Улс лав биш. Төр лав биш. Монголын урлагийн бодлого хариуцсан яам, ядаж л хэлтэс бий билүү? Үгүй, тэгсэн хирнээ “Монгол улсын гавъяат жүжигчид”, “Төрийн соёрхолтууд”-ыг хэн шүүгээд, хэн үнэлээд, хэн ялгаж чадаад байгаа юм бэ? Эдийн засагчид? Улс төрчид? Бизнесмэнүүд? Эсвэл урлагийн бид өөрөө бүтээл хийгээд, өөрийнхөө бүтээлд шагнал өгөөд “хөөрөөд” байдаг юм уу?

Монголын урлагт деаликтик хийж дүрэм журамтай болгох критикчид, онолчид хэрэгтэй болохоос өөрөө өөрсдийгөө шүүдэг уран бүтээлчид биш.

Монголын урлагийн их наадмуудаас Драмын урлагийн шилдгийг шалгаруулах“Гэгээн муза” наадам уран бүтээлчдийн чадвар, чансааг сорьж, бүтээлч өрсөлдөөнийг бий болгосноор драмын урлаг жилээс жилд хөгжих, шинэ шатанд гарах нэгэн түүчээ болж өгдөг гэдгийг бид мэднэ, маргахгүй. Энэ 12 жилийн хугацаанд хүнд хэцүүтэй нүүр тулж, төр засаг нь ч хийж чадаагүйг бодитоор бүтээн, наадмаа олон улсын хэмжээнд хүртэл өндөрт хүргэж чаджээ. 2006 оноос эхлэн “Улаан хивс”-ний ёслол, 2010 оноос “Хүүхдийн оролцоотой шилдэг бүтээл”, 2013 оноос “Нэг хүний жүжгийн төрөл” гээд Гэгээн муза наадам жилээс жилд хөгжиж л байна, үгүйсгэхгүй. Гэхдээ, шүүмжлэл бол “доромжлол” биш, бас нэгэн уран бүтээл юм.

2015 онд Гэгээн муза наадам 12 дахь жилдээ зохиогдож байна. УДЭТ-ын дэргэдэх “Драмын мэргэжлийн жүжигчдийн төв” нэрээ “Гэгээн муза” академи болгон өөрчилсөн энэ байгууллага Гэгээн муза наадмыг анх санаачилж байжээ. Энэ жилийн наадмыг өмнөх жилүүдийн адил “Гэгээн муза” академи зохион байгуулаж,“Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрийн хүрээнд Нийслэлийн засаг даргын тамгын газар, Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яам, Улсын драмын эрдмийн театр хамтран, дэмжигч байгууллагаар Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагч, Хүүхдийн төлөө үндэсний газар, Хүүхэлдэйн театр, Монголын урлагийн ажилтны холбоо зэрэг байгууллагууд ажиллаж байгаа.

Тэгвэл, эдгээр байгууллагуудаас чухам аль нь Монголын ард түмнийг төлөөлөөд урлагийг шүүх, нэг ёсондоо Кантын хэлсэнчлэн “критик” хийх эрхтэй, мэдлэгтэй юм?Нэг ёсондоо аль нь тэгээд онолч, аль нь тэгээд урлаг мөн эсвэл биш эсэхийг мэдэх юм..? Хэн нь ч мэдэхгүй..!

За яахав, 2013 онд олон улсын наадам болон өргөжсөнөөс хойш Монгол, Орос, Канад, Серби, Македон, Косово, БНХАУ, Уганда, Эстони гээд олон орны уран бүтээлчид наадамд “маань” оролцож, тэр хирээрээ олон улсын мэргэжилтнүүд шүүх бүрэлдэхүүнд орж ажиллах болж. Тухайлбал, АНУ-ын төрийн департментийн харъяа Олон улсын театрын хүрээлэнгийн шүүгч, найруулагч, жүжигчин, продьюсер Элизабет Хесс, ОХУ-ын шилдэг 10 найруулагчийн нэг Тува улсын нэрт найруулагч Сюзанна Ооржик, ОХУ-ын иргэн Татъяана Николаевна нарыг дурьдаж болно.

Гэхдээ, эдгээр шүүгчдэд Монголын уран бүтээлчдийн бүтээлүүдийн тайлбар, танилцуулга мэдээлэл, хамгийн чухал нь тайзан дээр тоглогдож байгаа жүжиг “тэгш” хүрч чадаж байна уу? Тухайлбал, Гэгээн муза академийн “Нэр дэвшүүлэх комисс” бүтээлүүдийг үзэж наадамд нэр дэвших бүтээлүүдийг сонгоно. Хөдөө орон нутгийн театрууд бүтээлээ бичлэгээр явуулна гэсэн удирдамж байдаг. Хамгийн чухал шатны энэ шалгаруулалтыг бичлэгээр үзнэ гэж үү? Театрын урлагийн их наадам байж бичлэгээр үзээд шүүчихдэг хэрэг үү?  Театр бол тайз, кино бол дэлгэц баймаар. Театрын урлагийг би дэлгэцээр үзээд “мэдэрчихдэг” бол тайз гэж байгаад яах юм?, Тийм л юм бол, алтан тайзыг “маань” хэмхчээд “хаячих”.Дэлгэцийн бүтээлд коллаж, монтаж хийдэг, тэр хэмжээгээрээ кино урлаг техник технологоос хараат, харин театр бол тасралтгүй үргэлжлэх давтагдашгүй процесс гэж театрыг зүглэдэг бидний “урам”  удирдамжинд бичигдсэн энэ үгээр “навс” унав.Хөдөө орон нутгийн театрынхан обшый план тавьчихаад тасралтгүй үргэлжилнэ гээд, нүүрний хувирал эмоцуудын деталиа хөсөр хаях уу? эсвэл эдгээр деталийг харуулна гээд тасралтгүй амьд үргэлжлэх дүрмээ зөрчих үү?  Театрын тайз дэлгэцэн дотор багтана гэж үү?

Цаашилбал, Гэгээн муза наадамд оролцох уран бүтээлчдийн мэдүүлэг гэсэн хуудас дээр Театр продакшний нэр, жүжгийн нэр, жүжгийн төрөл, бүтээсэн он, мэдүүлэг бөглөсөн найруулагч гэх асуултууд байна. Жүжгийн автор Музад “маань” нэг ёсондоо хэрэггүй. Гэтэл театрын урлагтавторын тусламжтайгаар жинхэнэ герменевтик явах ёстой шиг.  “Танихгүйн эмэгтэйн захидал” /Монгол/ гэсэн тодотголтойгоор нэг хүний жүжгийн төрөлд дэвшжээ. Батаагийн зохиосон зохиол юм уу? Баяраагийн зохиосон зохиол юм уу? эсвэл Стефан Цвейг зохиочихсон юм уу? Би хэнийх нь зохиолыг уншиж байж, жүжигчин зохиолоо хэрхэн ойлгож, хэрхэн уусаж нэгдсэн байна гэдгийг олж үзэх вэ?

Нэмээд, энэ жилийн наадамд дөрвөн төрлийн шагнал байна, үүнд: БСШУ-ын сайдын нэрэмжит “Шилдэг залуу” уран бүтээлч гэдэг шагнал байх юм. Боловсролыг нь үнэлж шилдэг залуу болгов уу? соёлыг нь үнэлж шилдэг залуу болгов уу? шинжлэх ухаанч байдлыг нь үнэлж шилдэг залуу болгов уу? ямартай ч “сайхан” урлаг хийснийг нь биш бололтой. Урлагтай огт хамаагүй яамнаас урлагийн шагнал, цол хэргэм өгөхгүй байлгүй. Эсвэл өгдөг гэвэл, урлагийн ямар эрх мэдэлтэн, ямар мэдлэгтэн дураараа урлагт критик хийж байна вэ?

Ингээд л “Гэгээн муза”-гийн шүүлт, шагналууд маргаантай. Наадамд өрсөлдөж байгаа уран бүтээлч өөрөө шүүгч хийнэ. Нэг ёсондоо өөрөө өөрийгөө шүүнэ. Хэвлэлийн бага хурлын үеэр өгсөн тайлбар нь: “Наадамд шүүгч хийж байгаа уран бүтээлчид өөрийнхөө өрсөлдөөгүй төрөлд шүүгч хийсэн” гэх. Тэгвэл хажуу ширээнийхээ хамтран ажиллагчийг шүүнэ, бүүр үгүй гэвэл жүжгийн бэлтгэлийн үеэр “совет” өгсөн найзыгаа шүүнэ. Энэ жинхэнэ урлагийн критик мөн үү..? Мэдээж биш..!

Социологич, философич, хөгжмийн урлаг судлаач Теодор Адорно “Нийгмийн шүүмжийн онол” номондоо: “Хүмүүс хэт ашиг хөөж /үүнд зөвхөн матери бус, идей ч багтана / жинхэнэ хүн төрхөө алдсан. Тэдний хүсэл мөрөөдөл буруу, алдаатай. Тиймээс урлаг түүний эсрэг тэмцэнэ” гэжээ. “Тэмцэгч” урлаг Монголд үгүйрчээ.

Жинэхэнэ “критик” байхгүй, жинхэнэ “критикчид” байхгүй л юм болурлагийг бид шударгаар шүүж чадахгүй, Муза аль хэдий нь “үхчихэж”. Ницше “Бурхан үхчихэж” гэж хэлсэн тэр өдөр л “яваад өгчихөж”.Өнөөг хүртэл Музагийн дүрд хэн нэгнүүд л тоглож, өөрийн мэдрэмжийг бусдад тулгадаг байж. Одоо тэгвэл Муза-д таалагдахын тулд амьдрахгүй. Музагийн гоо сайхан Хегелийн эстетикийн зарчмаар дээдийн дээд байх ёстой, абсолют. Яагаад гэвэл Муза бол Гэгээн бурхан. Бурхан мөн л бол абсолют байх учиртай.

Театрт зөвхөн бурхад л цугладаг юм. В.Высоцкий

Бурхан чинь аль хэдий нь үхчихсэн шүү дээ. Ф.Ницще

“Өвгөн шувуу”-наас ургасан “Хөндлөнгийн хүн”-ий бодол

Үүл нь гараад бороо орохын цагт
Үүдэн гэмээ нь хоймор юуны ялгаа вэ?
Үйл байгаад үхэхийн цагт
Хөгшин гэмээ нь залуу юуны ялгаа вэ?

Догшин хутагт Данзанравжаа

Одохуй:  “Өвгөн шувуу”

 Их зохиолч С.Эрдэнийн “Өвгөн шувуу” өгүүллэгийг уншаагүй монгол хүн ховор бизээ. Адаглаад уран зохиолын хичээлээр хальт мульт ч болов гүйлгэж харцгаасан байдаг. Гэвч ул суурьтайхан уншсан нь, ухаарч санаж сэхээрсэн нь хэд бол?  Өнөө цагийн олон уншигчдад явах өдрөө хүлээж буй Жав өвгөн, хөдөөний хэдэн хөгшдийн хууч хөөрөө онцын сонин зүйл огтоосоо биш байх л даа. Уйтгартай ахуйн өгүүлэмж мэт санагдавч үйлийн үрийг угтан авах ууч тайвуу монгол хүний мөн чанарыг сануулах шиг...

Утга зохиол дахь үхлийн тухай философи гэж бий. Энэ нь газар бүрт, үндэстэн бүхний сэтгэл зүйд өөр өөрөөр дүрслэгдэнэ. Японы уран зохиол дахь үхлийн сэдэвт дүрслэл эрс шийдэмгий, зовлонг түргэсгэн эцэслэх цэгц шулуун байхад Монгол сэтгэлгээнд алс алгуураар учран золгох тэвдэнгүй бус тэвчээрлэг байх. 

...Жав гуай єнгєрсєн хаврын цагаан хагднаар хадан гэртээ харина гэж бодож байсан боловч бvтсэнгvй. «Би ер нь долоон голтой амьтан юмаа» гэж хvнд ярина. Yхэхийн тухай бодож яваагvй боловч vхэхээс нэг их айхгvй хvн байж. Yvнийгээ ойлгохдоо санаа амарсан бєгєєд элдэв зовлон гаслан болж гиншигнэлгvй зоригтой тайвнаар vхлээ хvлээж байна...

Нөгөөтэйгүүр Өвгөн шувуу дахь өгүүлэмж бууж мордохын энэхэн жамд өөрийгөө бус өөрөөлийг бодох, үдэлж мордохын цагтаа үлдэгсдээ шаналангийн балчигт унагахгүй өрөвч сэтгэлийг ч сануулах нь  «Одоо ингээд болоо юм биш vv дээ. Хичнээн болтол єєрийгєє ч хvнийг ч зовоох вэ!» гэх Жав өвгөний бодролоос тэмтрэгдэнэ.  “Намайг өөд болчихоор миний хэдэн хүүхдүүд яана даа, муу бага минь хар нялхаараа өнчрөх нь, хань минь яажшуухан эднийгээ авч явна даа” гэх үлдэгсэддээ хэлж буй цөхрөлийн үгсийг өчнөөн л сонсож байв. Харамсалтай нь энэ үгс үлдэгсдээ тайвшруулах  бус улам л шаналгах, дахиад ганц өдөр ч болов хамт байхсан, ямар ч аргаар хамаагүй авч үлдэхсэн, гэж чаргууцалдах үүнээсээ үүдэж элдэв аргыг зовсон биедээ хэрэглэх туршилтын туулай болдгийг өнөөгийн бидний амьдралын эргэн тойрны олон жишээ батална. Хуулиар олгогдсон амьд явах эрх, эмнэлгийн тусламж туслалцаа авах боломж мэдээжийн хэрэг хэн бүхэнд нээлттэй. Үр хүүхэд хань ижилтэйгээ урт удаан аз жаргалант амьдралаар аж төрөх хэн бүхний хүслэн. Хүний уугуул амьд явах, аз жаргалтай аж төрөх хүслийг үгүйсгэх гэсэнгүй ээ. Зовлонгүй үхээд өг, амьдралтай бүү чаргууцалд гэж ухуулахдаа “Өвгөн шувуу”-г хүчээр гөрдөж тайлах ч гэсэнгүй ээ. Гагцхүү үйл нь гүйцээд ирсэн жамтай учирваас урваж зугтахын учиргүйг л ухаж ойлгохыг эрмэлзсэн төдий.

Өгүүллэг дэх гээж орхиж боломгүй бас нэгэн санаа нь  <Заавал хєдєєлvvлж ирчихээд уй гашуу тайлж байна гэж уух алба уу? Ямар ч гэсэн ухаантай амьсгаатай байгаа дээр нь амьд Жавтайгаа урьдынх шигээ наргиж байна гэж бодоод ууцгаа! гэж шахаж байв> гэж Жав гуай нутгийн анд нөхөддөө хандан хэлж буй үг. Энэ мэтчилэн эртний сайн андтайгаа сүүлчийн удаа уулзах гэж ирсэн сэтгэл бачимдуу хэдэн нөхдөө тайтгаруулж урьд цагийн гэрэл гэгээт дурсамжыг нэхэн санаж хөөрөлдөж хөндүүр сэтгэлийг зөөллөх нь хагцлын гунигт зохиолыг уншиж буй уншигчид ч тайтгарал өгөх нь гайхмаар.  Жав өвгөн гэрээс гаралгүй  тэнгэрийг тооноор, газрыг үүдээр харан олон өдрийг барсны эцэст гэрийнхээ гадаа ширдэг дамжлуулан гараад үеэл Жамцынхаа адуу хураахыг харсны дараачаар

<Та нарыгаа, нутаг усаа, адуу малаа харж авлаа. Хичнээн сайхан салж болмооргvй ертєнц боловч Гэзэгтийн дуулдаг євгєн шувуу буцах цаг болжээ. Жаран хэдэн жил дэлхийн тоос хєдєлгєж их юм vзлээ. Гомдол алга. Сайн ханьтай, голомт залгах хvvтэй, сайхан нєхєдтэй жаргаж явлаа. Ийм тийм юм дутуу дунд байсан гэж гажрах юм алга.> хэмээгээд зорин ирсэн нөхдөө үддэг бөлгөө.

“Монгол хүн үхэж чадахаа байж” гэх халаглал улам л чих дэлсэх болж дээ.

Үдэхүй: “Хөндлөнгийн хүн”

Хэт хувийн чанартай зүйл бичих гэж буйдаа урьдаар хүлцэл өчье. Гэвч энэ сэдвийг өгүүлэхийн тулд өөрөөс өөр жишээг дурдахыг завдсангүй ээ. Ухаан орсон цагаас минь хойш түгших болсон айдас хагацал байв. Бага балчираас хойш эцэгтэйгээ хоёулахнаа шахуу амьдарч ирсэн миний хувьд хүнд өвчтэй аав минь намайг орхиод явчихвал яана даа гэх зовнил байлаа. Хэзээ нэгтээ хамгийн их түгшдэг айдастайгаа нүүр тулах нь цаг хугацааны л асуудал байсан төдий. Аавын маань өвчин хүндэрч эмнэлэгт сахихдаа Францын зохиолч, экзистенциалист философийн гол төлөөлөгчдийн нэг  А.Камюгийн “Хөндлөнгийн хүн” романыг уншсан билээ. “Хөндлөнгийн хүн” надад олон жилийн турш зүрхшээж ирсэн хагацалтайгаа нүүр тулах сэтгэл зүйн бэлтгэлийг базааж өгсөнд гүнээ талархдаг билээ.

Романы гол дүр Мерсогийн ээж /маман/ асрамжын газарт өөд болсон гунигт /огтын гунигтай бус/  мэдээг сонссоноор роман эхэлнэ. Олон хүний хувьд эцэг эх нь энэ хорвоод үгүй болсныг дуулах байж болох хамгийн муу мэдээ боловч Мерсогийн хүлээн авч буй байдлаас ажихад түүнд энэ тийм ч гунигтай мэдээ үгүй мэт анзаарагдана.  Алс бөглүү орших асрамжын газрыг зорих замын туршид  эхийгээ ямар байдалтай нүд аньснийг төсөөлж, маманыг харахыг яарч байсан хэрнээ асрамжын газрын даргатай уулзсаны дараагаар тэр зорилго нь дорхноо сарнидаг. Асрамжын газрын мужаан  авс урлаж дууссаны дараагаар ч тэр Маманыг харахаас татгалзан шарилтай авсыг тэр доор нь хадаж битүүлэхийг захьна. Маргааш өглөө болох салах ёслол хүртэл тэр огтхон ч гэмшдэггүй нь, гашууддагүй нь хачирхалтай гэмээр. Анх асрамжын газарт ирсэн цагаас салах ёслол дуусах хүртэл Мирсог цаанаа л нэг зэмлэнгүй харцгаах Маманы найзууд түүний гэмшил гашуудалгүй дүр төрх, хүйтэн хөндий гэмээр үйлдлүүдийг жигшэцгээнэ. Эндээс нэгэн асуулт урган гарна. Оршуулах ёслол дээр заавал гашуудах ёстой юу? Манай сэтгэхүйд нэг хачин ойлголт байдаг. Салах ёслол дээр хамгийн их уйлж гашуудаж буй нэгнийг бүрлээчид чухам их хайртай хүн байж дээ гэж халаглан, бусдаас илүү хүндэтгэлтэй хандан эмгэнэл илэрхийлэн тайшвруулна. Энэ үнэлэмжээр тайлбарлаваас эцэг, эхийгээ нутаглуулж буй хүү дусал ч нулимс унагахгүй бол хайргүй гэсэн үг үү? Гашуудахгүй бол  хахир хүйтэн сэтгэлтэй нэгэн гэж дүгнэгдэх хэрэг үү? Эндээс эргээд роман руугаа буцъя. Би л хувьдаа Мерсог мөс шиг хүйтэн сэтгэлтэн гэж огтоос боддоггүй.  Гашуудал гэдэг асгаруулсан нулимсны дуслаар, ухаан самууран шаналж буйгаар хэмжигдэх хэмжигдэхүүн биш шүү дээ. Романы төгсгөлд шүүх хурал /Мирсо хүн буудаж алсан/ дээрх түүний эсрэг гэрчүүдийн мэдүүлэг ч чухамдаа эхийнхээ оршуулга дээр гашуудаагүйг бай болгоно. Өөрөөр хэлбэл ийм л цэвдэг хүний амь бүрэлгэж чадна гэж гөрдөх. Гэвч энэ удаад Мерсо яагаад хүн буудсан тухайг бус яагаад гашуудаагүйг тусгалаа болгож буй тул үүнийг орхие. Мирсогийн хандлагаас уншигч бийвээр нэг л зүйлийг  “нэгэнт биднийг орхин бурханы зүг одсон бол энд мянга гашуудаад юуг өөрчилж чадах вэ?” гэх ухаарлыг авсан. Адаглаад бурханыг чиглэн зорьж буй амирласан сүнсний замыг будлиулалгүй, амар амгалангийн хаалганд хүргэхэд саадаа болохгүй байх.   

Уйлаад ч чиний нулимс далай болохгүй ...  

С.Эрдэнэ гуайн урласан гүдэс өвгөний дүр, А.Камюгийн гаргаж ирсэн хэнэггүйдүүхэн залуугийн дүрийг хүний оршихуй холбож буй юм. Өөрийн оршихуйдаа эзэн болсон хүний ухамсарт үйлдэл өр нинжин сэтгэлийн хязгаарыг гэтлэж буйг харуулж буй хэрэг. Энэ ертөнцөд нэгэн биеэр ирсэн, нэгэн биеэрээ буцна. Элдэвийн чимэг аяглалыг хасаад хүрвэл бидний өдөр тутмын амьдрал ч энгийн ухамсарт үйлдлүүдийн холбоо төдий л юм. О.Дашбалбарын “Өдөр бүр үхлийн тухай бодож бай, амьдрал чинь утга учиртай болно” гэх үгс амьдралаасаа мөнхийн учир шалтгааныг олж хараад, түүнийхээ төлөө амьдар гэсэн сургаал юм. Мөнх бусын талаар өгүүлэх мөнхүү хоёр зохиолоос би амьдралынхаа утга учрыг багахан ч болов ухаарсандаа үүнийг тэмдэглэсэн хэрэг юм.

“Хүлээхүйн театрын” мөнхийн гол дүр Хазара

Уншигч авхай таны хувьд хамгийн тэвчиж барамгүй, зүйрлэхийн аргагүй залхуутай зүйл юу вэ? Та магадгүй шүдний өвчин ч юмуу ямар нэг хариулт хэлэх байх. Харин би эргэлзээгүйгээр “хүлээлт” гэж хариулна. Та хэзээ нэгэн цагт хэн нэгнийг тэсэн ядан, эсхүл тэвчээрээ алдартал хүлээж үзсэн байх. Тийм бол та намайг сайн ойлгож байгаа бизээ. Цагаа барьдаггүй, назгай, зарчимч биш зан нүүдэлчин бидний онцлог ч гэхүү? Аль эсвэл замын түгжрэл гэдэг бэрхшээлийг тооцоолоогүй, хот төлөвлөлт гэдэг зүйлийг огтоосоо мэддэггүй байсан бидний алдаанаас болж “хүлээнэ” “цагаасаа хоцроно” гэдэг Улаанбаатарчууд бидний хувьд дасал болсон мэдрэмжүүдийн нэг. Хүлээхэд бас учир бий ирэх нь тодорхой, ирнэ гэдгийг мэдэж байгаа тохиолдолд бид болзсон хүнээ хүлээдэг.Ирэхгүй гэдгийг нь мэдсээр байж хүлээх нь хүлээлт биш харин горьдлого болж хувирна. Бид бүгдийг залхаан цээрлүүлэгч гайхал болох хүлээлтийн талаарх тод томруун жишээ Ирландын нэрт жүжгийн зохиолч С.Бэккэтийн “Годог хүлээхүй” хэмээх абсурд жүжиг дээр өрнөдөг юм. Энэхүү жүжгийн дэвшүүлсэн санаа болоод үйл явдал энэхүү нийтлэлийн маань утга агуулагатай бүрэн таарах юм. С.Бэккэтийн “Годог хүлээхүй” хэмээх эл жүжгийн өгүүлэмж нь Эстрагон, Владимар гэх хоёр зайгуул эр Тэдэнд хэрэгтэй зүйлийг авчрах Годо гэх хэн нэгнийг бүхэл жүжгийн турш хүлээх аж. Зайгуул эрсийн цөхрөнгө барагдаж сэтгэлээр унацгааж, бүр амиа хорлоцгоох тухай бодох боловч амьдралых нь цор ганц найдлага гэрэл гэгээ болох Годог хүлээсээр байх аж. Хүний сэтгэлийн гүн дэх цөхрөл харууслыг өгүүлэх энэхүү жүжиг зохиолчидоо Нобелийн утга зохиолын шагнал авчирсанаас гадна уг жүжгийг абсурд жүжгийн оргил гэж үзэх болсон бөгөөд уг жүжгийн гол санаагаар абсурд жүжгийн төрлийг “хүлээхүйн театр” гэх болжээ. Энэ бол бодит амьдрал биш тайзан дээрхи жүжиг билээ. Харин бодит амьдрал дээр жинхэнэ “Хүлээхүйн театрын” нэгэн бүтээл өнөөг хүртэл тавигдсаар... Уг жүжиг найман зуун жилийн настай гэвэл та итгэхүү? Найман зууны өмнө Чингис хаанаар удирдуулсан Монголын их цэрэг Хоризмыг дайлаар мордож Арабын ертөнцийг буулгандаа оруулахдаа өнөөгийн Афганистанд “нэг мянгатаа” орхиод явсан нь өнөөгийн Хазарачууд! Хазара хэмээх үг нь Перс хэлэнд “мянга” гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Тухайн үеийн Их Монгол улсын байлдан дагуулал эзэлсэн газар нутаг бүртээ хяналт тогтоох, төвшитгөх зорилгоор хэсэг цэрэг үлдээж явдаг байсан нь өнөөгийн АНУ, болон НҮБ-ын Энхийг сахиулах хүчний” цэргийн бодлоготой төсөөтөй бөгөөд, орхигдон үлдсэн Хазарачууд өнөө цагийн Афганистан, Иранд энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэж буй АНУ-ын цэргүүдийн үүргийг тэр үед гүйцэтгэж байсан гэж ойлгож болох юм. Тэгэхээр АНУ-ын ерөнхийлөгч, болоод Синат Монгол арга барилыг хэрэгжүүлжээдээ янз нь? Гэхдээ тэд цэргүүдээ буцааж татаж авахгүй тэнд нь “мартчих” юм бол “Арабижсан Америк гаралтай” нэг хөөрхийлөлтөй үндэстэн үүсгэчих боломжтой л юм. Одоо ч гэхдээ тийм зүйл арай ч болохгүй байх л даа. АНУ удахгүй цэргээ бүр мөсөн татна гэж мэдэгдэл хийсэн байна лээ. Гэсэн ч юмыг яаж мэдэхэвдээ найман зуун жилийн өмнө их цэрэг нутаг буцахдаа авч явна гэж үлдээсэнээс хойш өнөөг хүртэл татагдаж авагдаагүй цэргүүдийн үлдэгдэл байна шүү дээ.Эзэлсэн нутгаа хариуцуулан үлдээсэн мянгатын цэргээ татаж аваагүй гол шалтгаан нь 14-р зуунд Монголын эзэнт гүрэн задарсантай холбоотой бөгөөд Монгол цэргүүд болон тэдний гэр бүлүүд энэ нутагт суурьшиж, нутгийн ёс заншилд тохируулан, Ислам шашинтнууд болон хувирчээ. Хэдий тийм боловч Чингис хааны байлдан дагуулалтаас үүдэн түүхэн үйл явдлын эргэн тойронд өнөөдрийн Төв Афганистан дахь энэ ард түмний тухай өөр нэг таамаг байдаг нь Чингис хааны довтолгооноос дөрвөсөн төв Азийн нүүдэлчин монголын нэг овог Бамиянд зугтаж ирсэн гэж үздэг. Энэ нь Чингис хааны Хоризм руу дайлаар мордсон байлдан дагуулалтаас нэлээд өмнө Хазара Монголчууд төв афганистанд ирсэн гэж үздэг бөгөөд энэ үйл явдал нь төв азийн нэлээд эртний нүүдэл байж магадгүй. Ямар ч байсан аль ч өнцгөөс харсан Монгол нутгаас нүүж очсон Монгол аймаг болх нь маргашгүй үнэн. Гэхдээ Мягатын цэргүүд байх магадлал маш өндөр билээ. Өдгөө Хазарачууд 8 сая орчим хүн амтай нэг үндэстэн болон өсөн үржсэн хэдий ч урт удаан түүхийн явцад нэгэн ард түмний хувьд амсаж мэдэрч болох бүхий л зовлон зүдгүүр, хавчлага, дарангуйлалыг биеэр амссан монгол туургатан билээ. Хазарачуудын бүх түүхийн явцад тэдний эсрэг хийгдсэн хамгийн харгис “гэноцид” Абдуррахманы хаанчлалын үе болон Талибаны дэглэмийн үед тохиожээ. Жишээ дурдвал Талибаны дэглэм тогтсон цагаас хойш уг апартэид бодлого улам өргөжиж Кабулд мянга мянгаар нь, 1997 онд Мазари-Шариф-д 15 мянга, 1998 онд тус хотод найман мянга, мөн тэр онд Бамиянд, 2000 онд Робатакид, 2001 онд Якаудангд хэдэн арван мянгаар нь Хазара хүмүүсийг хүйс тэмтрэн устгаж байсан ба Талибаны дэглэмийн үед амь насаа алдсан нийт Хазарачуудын тоо нэг сая хол давна. Хазарачуудыг хавчиж хяхах, гадуурхах гол шалтгаан нь шашин шүтлэг, гарал үүсэл өөр байхаас гадна хамгийн том шалтгаан нь Арабын ертөнцийн түүхэн дэх хамгийн том эзэнт гүрэн Хоризмыг нураасан Чингис хааны хойч үлдэгдэл гэж үздэгээс энэ аж. Биднийг энд дулаан хөнжилдөө тайван унтаж, эд хөрөнгө зүүдэлж, өглөө нь хүний хөгжил сангийн мөнгөндөө оочирлож, улсаас авах нэг сая төгрөгөө хүлээж байхад, орой болгоны гадаад мэдээгээр дэлбэрэлт, хадлага дайралт боллоо гэж байнга шахуу мэдээлдэг Афганистанд монгол гарал угсаат ахан дүүс маань бидний өвөг дээдсийн эзлэн түрэмгийлэл, “дайны нөхөн төлбөрийг “ өөрсдийн амиараа одоо ч төлсөөр л байна. Уг нь тэднийг авч явна гэж хэлээд явсан. Тийм ч учраас хүлээж байгаа. Ирнэ гэж хэлээгүй, огт ирэхгүй хүнийг хэн ч хоосон найдлага тавьж хүлээдэггүй. Харин ирнэ гэж амласан учраас л хүлээдэг. Нийтлэлийхээ эхэнд жишээ дурдсан “Годог хүлээхүй” хэмээх абсурд жүжиг рүү гээ эргэн сануулъя. Тэрхүү жүжигт нөхөр Годог дансаа шалгачаад л ирнэ гэж хэлсэн учраас л Владимар, Эстрагон хоёр хүлээсээр байдагдаа. Тэвчээр алдарч, сэтгэл цөхрөм эмгэнэлт хүлээхүйн театрын жүжиг үргэлжилсээр л... Тэдний хүлээлт бяцхан охин шинэ жилээр өвлийн өвгөнөөс бэлэг авахыг тэсэн ядан хүлээхээс тэс өөр, бидний сонгуулын амлалт хэрэгжиж эхлэхийг хүлээхээс хамаагүй утга учиртай зүйл. Гэсэн ч одоо боджээ байхад Хазарачуудын дүр бүтээж буй абсурд жүжиг “Годог хүлээхүйн” адил эмгэнэлтэй төгсөх магадлал өндөр ажээ. Учир нь улс төрийн хүчнүүд, элдэв нам, жигүүр пракц, бизнесийн бүлэглэлээр талцаж хуваагдсан өнөөгийн монголын төр засгийн удирдлага, улс төрчдөд салж таслагдсан Хазара мэтийн монгол угсаатны амь амьдрал, хувь заяа огтхон ч падлийгүй. Тэдэнд өнөө жилийн сонгуульд ялалт байгуулах, өөрийн хүнээ сайдад зүтгүүлэх, өөрсдийн санаачилж өргөн барьсан хуулиа батлуулах, Страгтегийн ордуудаас томоохон хэрчим хувьцаа хүртэхийг л эн тэргүүнд тавьна. Энэ цагийн улс төрчид дунд Нармай Монгол үзэлтэй, сарьнаж бутарсан ард түмнийг нэгтгэх хүсэл мөрөөдөл тээж явдаг хүн бий эсэхийг мэдэх юм алга. Хэрэв байдаг бол тэд одоо ичээндээ унтсаар байна. Уул нь Ар Монголчууд бид чинь монгол туургатан дотроо цорын ганц бүрэн эрхэт, бүгд найрамдах засаглалтай, ардчилсан парламенттай улс юмсан. Салж сарнисан монгол туургатнууд бүгд л бидэнд итгэж найдаж, гэрэл гэгээгээ болгон харж байна шүү дээ. Олимпод Монгол хүн аварга болоход өөрсдөө болсон мэт баярлаж, гарал угсаанаасаа болж шахагдан гадуурхагдсан ч “Би Чингисийн удам” гэж дотроо бардамнаж амьдарсаар байна шүү дээ. Харин бид тэднээс ичмээр юм. Төр засгийн удирдлага улс төрчидийг ярихаа больё гэхэд эгэл ард түмэн бид хүртэл хоорондоо энгийн шалихгүй зүйл дээр хүртэл нутаг ус, жалга довоороо хуваагддаг.Монгол туургатны өв соёл үндэсний бөхийн барилдаан дээрээ ч хүртэл халх, дөрвөд, баяд, буриадаараа талцана. Тэгэхээр ч эмгэнэлт жүжгийн төгсгөлийг эерэгээр төгсгөх өдий байна даа. Иймийн учир хилийн чанадад том улс үндэсний бөөрөнд гадуурхагдан байгаа монгол угсаатнууд маань “Хүлээхүйн театртаа” абсурд жүжгийнхээ гол дүрийг бүтээсээр л байхнэдээ.Харин мартсанаас бид ядаж бэльтажнаас үзэж буй жүжгийнхээ тасалбарыг худалдаж авсан билүү?